Trong bối cảnh ấy, câu hỏi cấp thiết được đặt ra là TP.HCM phải làm gì để trở thành động lực thực sự, một cực mới của mô hình tăng trưởng, phát triển mới? Câu trả lời ngày càng rõ ràng: thành phố cần được xác định là “phòng thí nghiệm (sandbox) quốc gia” cho các mô hình xanh- số tiên phong.

Như Thủ tướng Phạm Minh Chính đã phát biểu, TP.HCM cần sẵn sàng tiên phong trở thành một sandbox cho các mô hình kinh tế xanh, tài chính xanh, đô thị thông minh, đặc biệt là trung tâm tài chính quốc tế chuẩn bị hoạt động. Và ở quy mô quốc gia, Việt Nam cũng sẵn sàng trở thành “phòng thí nghiệm xanh – số” của khu vực.

Vì sao phải là “sandbox” quốc gia?

TP.HCM đang cùng lúc chịu ba sức ép lớn: phải duy trì vai trò đầu tàu tăng trưởng; phải đối mặt với ô nhiễm, quá tải hạ tầng, suy giảm chất lượng môi trường sống; và phải chuyển đổi mô hình phát triển trong bối cảnh thế giới dịch chuyển mạnh sang kinh tế xanh và kinh tế số.

Một đô thị với hơn 14 triệu dân, mật độ hoạt động kinh tế dày đặc như TP.HCM đơn giản là không thể tiếp tục kéo dài mô hình tăng trưởng dựa vào lao động giá rẻ, khai thác tài nguyên và tiêu hao năng lượng, chấp nhận đánh đổi môi trường như trước đây. Nếu không đổi mới mô hình, thành phố sẽ vừa hụt hơi trong cạnh tranh, vừa phải trả giá ngày càng đắt về môi trường, tắc đường và các vấn đề xã hội.

Chính trong bối cảnh đó, những lợi thế đặc thù của TP.HCM lại trở thành lý do thuyết phục nhất để lựa chọn thành phố làm “sandbox” quốc gia cho kinh tế xanh và tài chính xanh. Đây là nơi hội tụ hệ sinh thái doanh nghiệp năng động nhất cả nước, có khả năng tiếp nhận và thử nghiệm nhanh các mô hình kinh doanh mới.

Đây cũng là trung tâm công nghệ và đổi mới sáng tạo hàng đầu, nơi các giải pháp số, trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu có thể được ứng dụng trực tiếp để đo lường phát thải, tối ưu năng lượng, thiết kế sản phẩm tài chính xanh. Hệ thống tài chính- ngân hàng- fintech dày đặc giúp thành phố có điều kiện thử nghiệm các công cụ tài chính mới, từ tín dụng xanh, trái phiếu xanh tới các mô hình đầu tư dựa trên chuẩn ESG. Trên nền tảng đó, tinh thần tiên phong, dám nghĩ dám làm của chính quyền đô thị càng làm cho TP.HCM trở thành ứng viên lý tưởng để thử nghiệm cơ chế, chính sách đột phá.

Đặt một sandbox kinh tế xanh- tài chính xanh tại TP.HCM vì thế không chỉ nhằm “giải bài toán riêng” của thành phố, mà còn tạo ra một phòng thí nghiệm thể chế cho cả nước. Nếu các cơ chế, mô hình ở đây chứng minh được hiệu quả, chúng có thể nhanh chóng được hệ thống hóa, nâng lên tầm chính sách quốc gia và nhân rộng ra các địa phương khác. Nói cách khác, một bước đi thí điểm đúng ở TP.HCM có thể mở ra một quỹ đạo phát triển mới cho toàn bộ nền kinh tế Việt Nam.

Những nút thắt thể chế đang níu chân doanh nghiệp

Diễn đàn Kinh tế mùa Thu đã phác họa một thực tế không thể né tránh: doanh nghiệp Việt Nam muốn chuyển đổi xanh, nhưng vẫn còn khoảng cách giữa khát vọng và khả năng thực thi, vì khuôn khổ pháp lý chưa bắt kịp với yêu cầu phát triển mới.

Nút thắt đầu tiên là sự thiếu vắng một bộ tiêu chí định danh doanh nghiệp xanh. Không có tiêu chí, ngân hàng không biết dựa vào đâu để thẩm định tín dụng xanh; doanh nghiệp không biết mình có đáp ứng yêu cầu của các chuẩn mực ESG hay không.

Thứ hai, cơ chế ưu đãi cho hoạt động xanh còn manh mún, thiếu sự kết nối và thiếu độ mạnh để thay đổi hành vi thị trường. Không ít doanh nghiệp muốn đầu tư vào công nghệ sạch, nhưng khi so sánh chi phí- lợi ích, họ buộc phải trì hoãn vì thiếu cú hích từ chính sách.

Thứ ba, Việt Nam chưa hình thành được một thị trường tài chính xanh đúng nghĩa. Từ trái phiếu xanh, tín dụng xanh, đến quỹ đầu tư xanh hay mô hình tài chính pha trộn (blended finance- cơ chế kết hợp vốn công và vốn tư để thu hút đầu tư vào năng lượng tái tạo, giao thông xanh và đô thị tuần hoàn) đều mới ở mức thử nghiệm đơn lẻ. Chưa có khung pháp lý đồng bộ, chưa có cơ chế giám sát rủi ro đặc thù, và cũng chưa có hạ tầng dữ liệu phát thải- điều kiện cốt lõi để thị trường vận hành minh bạch và hiệu quả.

Cuối cùng, liên kết giữa Nhà nước- doanh nghiệp- giới khoa học- hệ thống tài chính vẫn còn rời rạc. Chuyển đổi xanh đòi hỏi sự phối hợp liên ngành từ nhà khoa học đưa ra giải pháp, doanh nghiệp triển khai, ngân hàng cung cấp vốn, đến Nhà nước tạo khuôn khổ pháp lý.

Tổng thể những thách thức này cho thấy không thể gỡ từng nút thắt bằng các biện pháp đơn lẻ. Chúng đòi hỏi một không gian thể chế đủ rộng, đủ linh hoạt và đủ an toàn để các mô hình mới được thử nghiệm thực sự. Và chính nhu cầu này làm cho sandbox kinh tế xanh- tài chính xanh tại TP.HCM trở thành giải pháp tối ưu để “mở khóa đổi mới” và tạo ra mô hình có thể nhân rộng cho cả nước.

Sandbox kinh tế xanh – tài chính xanh: công cụ thể chế của kỷ nguyên mới

Trong bối cảnh mô hình phát triển truyền thống đã tới hạn, một khuôn khổ thể chế mới là điều kiện tiên quyết để mở đường cho đổi mới. Sandbox kinh tế xanh- tài chính xanh chính là công cụ như vậy: một không gian pháp lý thử nghiệm có kiểm soát, trong đó TP.HCM được phép áp dụng các cơ chế vượt trước, vượt ra ngoài những giới hạn của quy định hiện hành. Khoảng thời gian 3- 5 năm không chỉ là thời gian thí điểm, mà là khoảng đệm thể chế đủ linh hoạt để thử nghiệm các mô hình mới, đánh giá tác động và hoàn thiện chính sách trước khi nhân rộng trên quy mô quốc gia.

Điểm quan trọng nhất của sandbox không phải là “được làm khác”, mà là được làm nhanh, được làm linh hoạt, và được làm dựa trên đánh giá tác động thực tế. Đây là cách nhiều quốc gia đi trước như Singapore, UAE, Hàn Quốc đã sử dụng để rút ngắn chu kỳ chính sách, giảm chi phí thử nghiệm và tạo ra những bước nhảy vọt trong đổi mới mô hình tăng trưởng.

Với TP.HCM, một sandbox xanh cần bắt đầu từ những lĩnh vực có tác động lan tỏa mạnh nhất:

1. Tín dụng xanh và trái phiếu xanh: xây dựng bộ tiêu chí riêng, cơ chế thẩm định nhanh, và lộ trình ưu đãi lãi suất để khơi thông dòng vốn.

2. Thị trường carbon thí điểm: định giá carbon, giao dịch tín chỉ carbon và chuẩn hóa dữ liệu phát thải- nền tảng thiết yếu cho cam kết Net-zero.

3. PPP xanh trong giao thông công cộng, năng lượng tái tạo và xử lý chất thải nhằm thu hút vốn tư nhân vào các dự án hạ tầng mang tính chuyển đổi.

4. Fintech xanh: thử nghiệm các mô hình thanh toán xanh, chấm điểm tín dụng ESG và công nghệ theo dõi phát thải trong chuỗi cung ứng.

5. Khu công nghiệp xanh- đô thị tuần hoàn: thử nghiệm cơ chế ưu đãi vượt trội để thu hút doanh nghiệp công nghệ sạch và thúc đẩy mô hình không rác thải.

Những lĩnh vực này, khi được triển khai trong khuôn khổ sandbox, sẽ tạo ra một hệ sinh thái đổi mới thể chế- công nghệ- tài chính đồng bộ, giúp TP.HCM chuyển mình từ mô hình tăng trưởng truyền thống sang mô hình xanh- số một cách nhanh chóng và thực chất.

Lợi ích chiến lược cho quốc gia

Việc xây dựng sandbox kinh tế xanh- tài chính xanh tại TP.HCM không chỉ mang lại lợi ích cho riêng thành phố, mà còn mở ra ba giá trị chiến lược cho quốc gia.

Thứ nhất, tạo động lực tăng trưởng mới. Ngành tài chính xanh và công nghệ sạch đang là “mạch tăng trưởng” của thế giới. Sandbox sẽ cho phép Việt Nam đón dòng vốn ưu tiên từ các định chế tài chính quốc tế, đồng thời thúc đẩy hình thành các ngành công nghiệp mới- năng lượng tái tạo, đô thị thông minh, kinh tế tuần hoàn.

Thứ hai, củng cố cam kết Net-zero 2050 bằng giải pháp thực chất. Cam kết Net-zero không thể dựa trên chính sách chung chung mà phải dựa vào các công cụ đo lường, định giá và quản lý phát thải. Sandbox cho phép thử nghiệm những công cụ này sớm hơn, nhanh hơn và chính xác hơn, tạo nền tảng để Việt Nam bước vào thị trường carbon toàn cầu.

Thứ ba, nâng tầm vị thế quốc gia. Trong cuộc đua thu hút đầu tư chất lượng cao, quốc gia nào xây dựng được khung thể chế xanh- số sớm nhất sẽ chiếm lợi thế. Một sandbox thành công tại TP.HCM sẽ đưa Việt Nam vào nhóm nước dẫn đầu khu vực trong đổi mới thể chế, tạo niềm tin cho các tập đoàn quốc tế và định hình lại thương hiệu quốc gia trong kỷ nguyên xanh.

Tổng kết phiên đối thoại tại Diễn đàn, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nhấn mạnh tinh thần chung của sự chuyển đổi này: “Diễn đàn này hội tụ trí tuệ, củng cố niềm tin, gia tăng đoàn kết – xanh-số hòa nhịp, hướng tới tương lai, chia sẻ lợi ích”. Đó cũng chính là tinh thần mà sandbox kinh tế xanh- tài chính xanh của TP.HCM hướng tới: một không gian thể chế mở để gắn kết mọi chủ thể, giải phóng các nguồn lực và tạo ra bước chuyển mạnh mẽ cho cả nền kinh tế.

Điều kiện để sandbox thành công

Để sandbox kinh tế xanh- tài chính xanh tại TP.HCM không chỉ dừng lại ở khẩu hiệu, mà thực sự trở thành “phòng thí nghiệm thể chế” của cả nước, cần hội đủ một số điều kiện nền tảng.

Trước hết, phải có một khung pháp lý vượt trội ở cấp quốc gia dành riêng cho sandbox xanh. Nghĩa là Quốc hội, Chính phủ cần trao cho TP.HCM quyền được “làm khác” và “làm trước” trong một số lĩnh vực từ cơ chế tín dụng, thuế, PPP, đến thị trường carbon. Nếu không có không gian pháp lý đủ rộng và minh định, mọi nỗ lực thí điểm sẽ bị chặn lại bởi chính những rào cản mà sandbox muốn tháo gỡ. Khung pháp lý này cũng cần quy định rõ mục tiêu, phạm vi, thời hạn, cơ chế giám sát và cơ chế tổng kết- nhân rộng, để bảo đảm vừa linh hoạt vừa an toàn.

Thứ hai, hạ tầng dữ liệu số phải trở thành “xương sống” của sandbox xanh. TP.HCM cần xây dựng và vận hành các cơ sở dữ liệu dùng chung về phát thải, dự án xanh, doanh nghiệp xanh, cũng như các nền tảng số để kết nối ngân hàng, nhà đầu tư, cơ quan quản lý. Chỉ khi nào dữ liệu trở nên minh bạch, có thể đo lường và kiểm chứng, thì tín dụng xanh, trái phiếu xanh hay thị trường carbon mới có thể vận hành một cách tin cậy và bền vững.

Thứ ba, nguồn nhân lực xanh- số chất lượng cao là điều kiện không thể thay thế. Sandbox xanh sẽ đòi hỏi một thế hệ cán bộ quản lý, chuyên gia tài chính, kỹ sư công nghệ, nhà khoa học môi trường… có khả năng hiểu đồng thời cả ngôn ngữ của tài chính, công nghệ và khí hậu. Điều này chỉ có thể đạt được nếu thành phố đầu tư mạnh cho đào tạo, bồi dưỡng, thu hút nhân tài, và tạo môi trường để họ được thử nghiệm, được sai và được sửa trong khuôn khổ sandbox.

Cuối cùng, hợp tác quốc tế sâu rộng là “chất xúc tác” để rút ngắn đường cong học hỏi. TP.HCM không thể và không cần tự mình mò mẫm lại những bài học mà thế giới đã trả giá. Việc kết nối chặt chẽ với WEF, WB, ADB, IFC, các quỹ khí hậu và các trung tâm tài chính- công nghệ hàng đầu thế giới sẽ giúp thành phố tiếp cận chuẩn mực quốc tế, các công cụ tài chính tiên tiến, cũng như nguồn vốn dài hạn cho các dự án xanh. Khi đó, sandbox xanh của TP.HCM sẽ không chỉ là thí điểm ở tầm địa phương, mà là một mắt xích trong mạng lưới đổi mới toàn cầu về kinh tế xanh và tài chính xanh.

Một lựa chọn chiến lược mở đường cho tương lai

Biến TP.HCM thành sandbox quốc gia cho kinh tế số, kinh tế xanh và tài chính xanh không chỉ là sáng kiến của một địa phương, mà là đột phá thể chế mang tầm quốc gia. Đây là một cơ hội để góp phần đưa Việt Nam chuyển từ phát triển theo chiều rộng sang chiều sâu, từ thâm dụng sang giá trị, từ phát thải cao sang phát triển xanh, tuần hoàn, bền vững.

TP.HCM- với tầm vóc, năng lực và khát vọng, hoàn toàn có thể đóng vai trò phòng thí nghiệm thể chế, mở lối cho một Việt Nam xanh hơn, hiện đại hơn và cạnh tranh hơn trong kỷ nguyên vươn mình.